झमक घिमिरेको हालै प्रकाशित पुस्तक 'जीवन काँडा कि फूल'बारे प्रसिद्ध साहित्यकार एवं समाजसेवी जगदीश घिमिरेलिखित लेख केही समयअघि पढेको थिएँ। लेखमा झमकको व्यक्तित्व र उनको पुस्तकबारे चर्चा गरिएको थियो। जगदीश घिमिरेका अनुसार झमक घिमिरेलिखित उक्त पुस्तक नेपाली प्रेरक-साहित्यको मात्रै शिखर नभएर करिब एक दशकयता प्रकाशित कतिपय बहुचर्चित पश्चिमी 'बेस्टसेलर' प्रेरक-साहित्यभन्दा पनि उच्चस्तरीय छ। आफ्नै चर्चित पुस्तक 'अन्तर्मनको यात्रा'भन्दा पनि 'जीवन काँडा कि फूल' उच्चस्तरको भएको जगदीश घिमिरेको ठहर थियो।

उच्चमाध्यमिक विद्यालय संघ (हिसान) कक्षा ११ र १२ का विद्यार्थीमा देखा परेको मोटर बाइक मोह र त्यसै समूहमा दुर्घटना पनि धेरै हुने कारण देखाएर उच्चमाविमा बाइक निषेध गर्ने तयारीमा छ। तर, यो निर्णय लागू गर्नुपूर्व आवश्यक छलफल र अध्ययन भने गरिएको छैन। हिसानले जति नै तत्पररता देखाए पनि नियामक निकाय उच्च माध्यमिक शिक्षा परिषद् भने यसमा उदासीन रहेको छ।
विद्यालयमा बाइक लैजान बन्द गराएपछि विद्यालय नजिक भएका विद्यार्थी हिडेरै जानसक्छन्। तर टाढा घर हुनेहरूले स्कुल बस वा सार्वजनिक सबारी साधन प्रयोग गर्नुपर्ने हुन्छ। विद्यालय बसको प्रबन्ध र भाडा तथा सार्वजनिक सबारी साधनको व्यवस्था राम्रो नमिलाइ मोटर बाइक बन्द गर्नु ती विद्यार्थीका लागि सजाय दिनुसरह हुनेछ।

सरकारले अध्यादेशमार्फत गत मंसिर ४ गते ल्याएको बजेटमा वार्षिक २५ लाख रूपैयाँभन्दा बढी आम्दानी गर्ने व्यक्तिलाई चालीस प्रतिशत आयकर लाग्ने व्यवस्था गरेपछि उच्च आय हुने धेरैलाई त्यो चित्त नबु‰नु स्वाभाविकै थियो। तर सरकारले जे गर्‍यो ठीक गर्‍यो । करको दायरालाई नेपालजस्तो देशमा अझ फाराकिलो पारेर अझ कढाइकासाथ लागु गरिनु पर्छ। साथै, करबाट भएको लाभको उचित सदुपयोग सुनिश्चित गर्नेतर्फ पनि सरकारले त्यत्तिकै ध्यान दिन जरूरी छ। नत्र, सरकारीस्तरमा हुने भ्रष्टाचार कर नतिर्न खोज्नेका लागि सधैँ बहाना बनिरहने छ। नेपालका धेरै व्यापारी र उच्च आम्दानी गर्नेहरू आफूलाई समाजवादी भन्न रुचाउने नेपाली कांग्रेसका अनुयायी छन्।

राष्ट्रपति, सभामुख, राजनीतिक दलका नेताहरू र सभासदका आग्रहलाई बेवास्ता गरेर प्रधानमन्त्री माधवकुमार नेपाल अन्ततः दस दिने विदेश भ्रमणमा जानुभयो। दुई वर्षभित्र संविधान बनाउने अवधि तोकेर गठन भएको संविधान सभाले निर्धारित समयमा संविधान बनाउन सकेन। त्यही आधारमा बढाइएको संविधान सभाको एक वर्षे अवधिको आधा कार्यकाल बितिसक्ता पनि संविधानका मूल अन्तरवस्तुका विषयमा दलहरूबीच सहमति हुन सकेको छैन। फलतः आगामी जेठ १४, २०६८ भित्र पनि संविधान बन्ने आशा कम भएर गएको छ। शान्ति संझौताको महत्वपूर्ण अंग माओवादी सेनाका लडाकुको समायोजन र व्यवस्थापनको रेखदेख गर्न आएको राष्ट्रसंघीय मिसन (अनमिन) तोकिएको जिम्मेवारी पूरा नहुँदै आगामी माघ १ गते फर्कँदैछ।

हिंसा र हतियारलाई शक्तिको स्रोत मानेर एक दशक सशस्त्र विद्रोहको राजनीति गरेको एनेकपा (माओवादी)ले १२ बुँदे समझदारीमार्फत पहिलो पटक हिंसा परित्याग गर्ने प्रतिबद्धता जनाएको थियो। माओवादी हिंसा त्याग गर्न राजी भएपछि संसदीय दल संविधानसभाका् निर्वाचनका लागि भएका थिए। तर संसदीय दलहरूले आफ्नो प्रतिबद्धता पूरा गरिसक्ता पनि माओवादीले भने 'जनविद्रोह'मार्फत सत्ता कब्जा गर्ने हुँकार गरिरहेको छ। यस व्यवहारबाट उसले संसदीय दलहरूलाई मात्रै हैन देश र जनताप्रति नै बेइमानी गरिरहेको छ। संविधानसभाको निर्वाचनपछि ठूलो दल बने पनि माओवादी लोकतान्त्रिक प्रतिबद्धतालाई पन्छाएर जनविद्रोहमार्फत सत्ता कब्जा गर्ने कार्यनीतिलाई बहस मूल विषय बनाइरहेको छ। पार्टीभित्र शान्तिप्रक्रियालाई पूर्णता दिने कि नदिने? संविधान बन्न दिने कि नदिने? र जनविद्रोह अहिले नै गर्ने कि ढिलो गर्ने? भन्ने विषयमा बहस केन्द्रि्रत भएको छ।

पिंगला नामकी सुन्दरी वेश्याको मोहमा फसेपछि उज्जैनका राजा भर्तृहरिले पूरै विवेक गुमाएका थिए। एक तपस्वीले राजालाई अमर फल दिँदै भन्यो, 'महाराज, यो खाने मान्छे कहिल्यै बूढो हुँदैन र मर्दैन।' सधैँ सुखभोग गर्न पाइने ठानेर राजाले पिंगलालाई दिए। त्यही सोचेर पिंगलाले प्रेमी सिपाहीलाई दिई। सिपाहीले अर्कै प्रेमिका वेश्यालाई दियो। जनताको भलो गर्छन् भनेर वेश्याले राजालाई दिई। स्वार्थले मान्छेलाई अन्धो बनाउँछ भन्ने बुझेपछि भाइ विक्रमादित्यलाई राज्य र सम्पत्ति सुम्पेर राजा तपस्या गर्न हिँडे।
आफूलाई सर्वहाराको एकमात्र प्रतिनिधि ठान्ने एनेकपा (माओवादी)लाई समेत सत्ताले बदलिदियो। तर, भर्तृहरिले जस्तो प्रायश्चित्त गर्न भने उनीहरू तयार देखिएका छैनन्।

'अमेरिकी राष्ट्रपति बाराक ओबामाले हाकाहाकी बंगलादेशकी प्रधानमन्त्री शेख हसिनालाई अब तिमीहरूले पैसा पाउँदैनौ भने', भारतीय प्रधानमन्त्रीका जलवायु परिवर्तनका पूर्व विशेषदूत श्यामशरणले एक साताअघि दिल्लीमा आयोजित दक्षिण एसियाली पत्रकारहरूको कार्यशालामा खुलासा गरे। घटनाको एक वर्षपछि मात्र श्यामशरणले यो खुलासा गरेका हुन्। उनी त्यतिबेला भारतीय प्रधानमन्त्री मनमोहन सिंहका विशेषदूतका रूपमा कोपनहेगन पुगेका थिए। ओबामाले सम्मेलनमा सहभागी विकासशील मुलुकलाई धम्क्याएको आफूले देखेको श्यामशरणले दाबी गरेका थिए।

बितेको कात्तिक २२ देखि मंसिर १ गतेसम्म ११ दिन पाकिस्तानको लाहोर, इस्लामावाद र कराँची सहरहरूमा त्यहाँका धार्मिक अल्पसंख्यकका बारेमा अध्ययन गर्ने टोलीको अगुवाइ गर्दा एक निमेष पनि आफ्नो देश नेपालको चिन्ताबाट मुक्त रहन सकिएन। विसं २०३५ सालको विद्यार्थी आन्दोलनको सूत्रपात पाकिस्तानका पूर्वप्रधानमन्त्री जुल्फीकर अली भुट्टोलाई दिइएको फाँसीविरूद्ध विद्यार्थी संगठनहरूले काठमाडौंस्थित पाकिस्तानी राजदूतावासमा ज्ञापनपत्र बुझाउन जाँदा प्रहरी हस्तक्षेप भएपछि भएको थियो। त्यही आन्दोलनले पहिलो पटक पञ्चायती निरंकुशताले आफ्नो एकलौटीको दुई दशकमा सार्वजनिक र व्यापक बेइज्जती भोग्नुपर्‍यो। राजा वीरेन्द्रले जनमत सङ्ग्रहको घोषणा गर्नुपर्‍यो। पञ्चायतलाई सुधार्नु जरूरी छ भन्ने स्वीकार गर्नुपर्‍यो।

सरकारका नीति, योजना तथा कार्यक्रम प्रभावकारीरूपमा कार्यान्वयन गर्ने दायित्व प्रशासनिक संयन्त्रको हो। कर्मचारी संयन्त्र हेरेर सरकारको अनुहार पहिचान गरिन्छ। नेपालको प्रशासन संयन्त्र भने प्रभावकारी हुन सकेको छैन। यसका लागि विविध पक्ष जिम्मेवार देखिन्छन्। सरकारको ध्यान नियुक्ति, सरुवा वढुवाजस्ता कार्यमा आवश्यकतभन्दा बढी केन्द्रित भएको देखिएको छ। सरकार फेरिनेबित्तिकै राणा कालको ‘पजनी' बिर्साउने गरी कर्मचारीमा फेरबदल गरिन्छ। कानुनअनुरूप निर्बाध काम गर्ने वातावरण संयन्त्रले पाउँदैन। कार्य स्थलमा सुरक्षाको राम्रो प्रबन्ध हुनसकेको छैन। समावेसीकरण र सकारात्मक विभेदजस्ता नीतिका कारण संयन्त्रमा प्रवेश पाएका कर्मचारी योग्यता प्रणालीबाट आएकाजत्तिकै क्षमतावान बनाउन कार्यक्रम संचालन हुन सकेको छैन। प्रशासन संयन्त्रमा सच्चरित्रता, स्वतन्त्रता, स्वच्छता, निष्पक्षता, इमानदारीजस्ता सुशासनका विशेषताको अभाव छ।

एकीकृत माओवादी अध्यक्ष पुष्पकमल दाहालले राष्ट्रसंघीय राजनीतिक मामिलासम्बन्धी उपमहासचिव बि. लिन पास्कोसँग भने, 'म साहसिक र कठिन निर्णय गर्छु।'

राष्ट्रसंघीय अधिकारी वा विदेशी प्रतिनिधिसँग आशावादी अभिव्यक्ति दिन माओवादी नेतृत्व सिपालु छ। त्यसमा पनि दाहाल ठाउँ र व्यक्ति हेरी सुहाउँदिला अभिव्यक्ति दिन पोख्त छन्। उनकै पार्टीका नेता मोहन वैद्यले समेत अरूसँग कुटनीति र छलछाम गरेजस्तै पार्टीभित्र पनि गरेको भन्दै पालुङटार बैठकमा दाहालको आलोचना गरेका थिए।

तत्कालीन शाही नेपाली सेनाबाट सेवा सुरु गरेर आफ्नो पेसागत जीवनको अधिकांश समय राजाद्वारा नियन्त्रित राजदरवारको सैनिक सचिवालयद्वारा निर्देशित सुरक्षा संयन्त्रमा बिताएका हालः अवकाश प्राप्त एक रथीले गणतान्त्रिक नेपालको प्रथम सेनाधिपति हुने सौभाग्य स्वर्गीय गिरिजाप्रसाद कोइरालाको कृपाबाट पाउन सफल भएका थिए। उनलाई नागरिक सरकारको स्पष्ट निर्देशनको अवज्ञा गरेको आरोपमा बर्खास्त गर्ने प्रयत्न गर्दा संविधानसभामा दुई तिहाई समर्थन आधार कायम रहेको सत्ताधारी गठबन्धन भंग भयो र गणतन्त्रको प्रथम निर्वाचित प्रधानमन्त्री पद त्याग गर्न बाध्य भए। त्यस्तो अनुभव पाएको सिपाहीले आत्मश्लाधाले भरिपूर्ण अभिव्यक्ति दिनु अस्वाभाविक होइन। त्यसैले रुक्मांगद कटवाल हालसालै वीरगन्जवाट कुर्लिए : राजनीतिक दलहरू माओवादीका लागि 'उपयोगी बेकुफ' बनेका छन्। त्यस्तो आक्रामक अभिव्यक्ति चाहिँ कसको उक्साहटमा आएको हुनसक्छ भन्ने सुन्नेहरूले नै ठम्याउनुपर्ने भएको छ। उपयोगी बेकुफको भूमिका अतिवामपन्थमा मात्र नभएर उग्रवामपन्थमा पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण हुने गर्छ।

अपांगता भएका व्यक्तिको मानवअधिकार सुनिश्चित गर्ने प्रतिबद्धतासाथ संयुक्त राष्ट्रसंघद्वारा पारित गरिएको महासन्धिले अपांग व्यक्तिको विकासलाई समग्र विकासमा प्रवाहीकरण गर्न जोड दिएको छ। यसका निम्ति सामाजिक ढाँचालाई उपयुक्त विकास नमुना मानेको छ। यसमा अपांगता भएका व्यक्तिले समाजको वातावरणअनुसार आफूलाई परिवर्तन गर्नुपर्ने परम्परागत कठिन मान्यताका साटो समाजले अपांग व्यक्तिहरूको कठिनाइलाई सम्बोधन गर्नसक्ने वातावरण निर्माण गर्नुपर्छ भन्ने मान्यता राखिन्छ।

गंगादत्त भ्यागुता नीति कथाको पात्र हो। गंगादत्त एउटा कुवामा बस्थ्यो। गंगादत्तको सोही कुवाका अरू माछा र भ्यागुतासँग शत्रुता थियो। ऊ आफ्ना वैरीको वंशै समाप्त गर्न चाहन्थ्यो। यसैले एक दिन कुवाबाहिर गएका बेला एउटा सर्पसँग मीत लायो। अनि मीतलाई आफ्नो कुवामा आउन निम्ता दियो। साथै, कुवामा बस्ने आफ्ना शत्रुलाई मीतले खाइदिए ठूलो गुन लाग्नेछ पनि भन्यो। सर्पले खुसीखुसी मीतको निम्तो स्वीकार गर्‍यो। बिस्तारै, कुवाका माछा र भ्यागुता सर्पका आहार बन्न थाले। गंगादत्त रमायो। दिन बित्दै जाँदा कुवाका सबै प्राणीलाई सर्पले खाइसक्यो। एकदिन गंगादत्तकै छोरालाई सर्पले खाइदिएछ। गंगादत्तले गुनासो गरेपछि मीतले भन्यो- कुवाका सबै प्राणी सकिए पनि म त भोकै बस्न सक्तिन। भ्यागुता मेरो आहार हो। त्यसैले खाइदिएँ। गंगादत्तले कुरा बुझ्यो। अनि ज्यान जोगाएर ऊ कुवाबाट भाग्यो। शिक्षा : घरभित्र शत्रु भित्र्याएपछि आफ्नो ज्यान पनि सुरक्षित रहन सत्तै्कन।

चौंतीस वर्षअघि चितवनको रत्न नगर, टाँडी नजिकै राष्ट्रिय निकुन्जसँग जोडिएको बसौली गाउँको सानो बस्ती सौराहामा दुईटा होटेल खुलेका थिए- एलिफेन्ट क्याम्प र गैंडा वाइल्ड लाइफ। एलिफेन्ट क्याम्पले नेपाली साहित्यका दिग्गज कवि द्वारिका श्रेष्ठलाई पर्यटन व्यवसायीको नयाँ पहिचान दियो। कवि श्रेष्ठले बर्सेनि नेपालका मूर्धन्य साहित्यकारलाई होटेलमा निम्त्याएर सिर्जनात्मक मनोरञ्जनको अवसर जुटाई दिनुहुन्थ्यो। गैंडा, हात्ती र मयुरका ताँती हेरेर साहित्यकार मुग्ध हुन्थे। चराचुरुंगीको चिरबिर संगीतको आनन्द लिन्थे। राप्ती नदीमा सानो डुंगा चढेर रमाउँथे। दुईतीन रातको जंगल प्रवासपछि ताजा भएर राजधानी फर्किन्थे सिर्जनाका सिपाहीहरू।

नेपालको पश्चिम तराई बाँके, बर्दिया, कैलाली, कञ्चनपुरका बासिन्दाले एकसय एकाउन्नौ नयाँमुलुक दिवस मनाउँदैछन्। यो दिवस ई. १८६० को नोभेम्बरमा सुगौली सन्धिबाट गुमेको नेपाली भू-भाग आजभन्दा एकसय पचास वर्षअघि अंग्रेज शासकबाट फिर्ता पाएको अवसरमा मनाउन लागिएको हो। यस अवसरमा केही दिन यता नयाँमुलुकको प्रसंगमा जंगबहादुरको पनि चर्चा परिचर्चा भएको छ।
'नयाँमुलुक' को पुनःप्राप्तिको अन्तरकथा यस्तो छ। सन् १८५७ मा अंग्रेज शासनविरुद्ध भारतमा सिपाही विद्रोह भएको थियो। त्यसलाई नियन्त्रण गर्न गर्भनर जनरल चार्ल्स अर्ल क्यानिङको अनुरोधमा जंगबहादुर स्वयंले छ हजार (कतै आठ वा तीन हजार भनिएको) गोर्खाली फौजको नेतृत्व गरेर लखनउलाई विद्रोहीको कब्जाबाट मुक्त गराएका थिए।

चितवनको नारायणघाटस्थित मेरो क्लिनिकमा जचाउन आउने गरेकी फूलमाया चौधरी ९ वर्षकी भईन्। बाथ मुटुको रोगबाट पीडित तिनको मैलै उपचार गर्न थालेको ४ वर्ष भयो। फूललमायाका बुबाआमालाई उनकी छोरीको मुटु कहिलेसम्म धड्की रहनेछ भन्ने थाहा छैन। डाक्टर भएको नाताले मलाई थाहा छ - चिकित्सा विज्ञानको विकासबाट पत्ता लागेका सबै औषधि प्रयोग गरे पनि फूलमायालाई धेरै दिन बचाउन सकिने छैन। उनको मुटु बाथ रोगबाट क्षतिग्रस्त भैसकेको छ। अप्रेसन गरेर मिलाउन सकिने अवस्था पनि छैन। मृत्यु पर्खनुबाहेक उनको अर्को विकल्प छैन।

चीनको गुआङ्झोउमा १६औँ एसियाली खेलकुद प्रतियोगिताको समापन भएको छ। तर एसियाली खेल मेला सुरु हुनु अगाडि नेपालमा मच्चिएको होहल्ला भने प्रतियोगितापछि सामसुमजस्तै भएको छ। सम्बन्धित सबै पक्ष मौन छन्। यसको कारण एसियाली खेलको कुम्भ मेलामा नेपालले डुबुल्की मार्न नपाएर भने होइन। अझ आफ्नो भौगोलिक र जनसंख्याको आकारका आधारमा हेर्दा नेपाली टोली ठूलै थियो। लगभग २० खेलमा सहभागी नेपालले एक सय पचासभन्दा बढी खेलाडी तथा पदाधिकारी पठाएको थियो।

राजधानीका प्लस टु स्कुलहरू एकाएक मोटर बाइकविरोधी बन्न पुगेका छन्। प्लस टुका किशोरले जथाभाबी बाइक हुइँक्याउँदा दुर्घटना बढ्नुका साथै त्यसैका कारण विद्यार्थी बरालिने गरेको, पढाइमा ध्यान नदिएकोजस्ता तथ्य अघिसारेर विद्यालयमा बाइक नल्याउन आग्रह गर्दैछन्।
राजधानीका कतिपय स्कुलहरूले त आफ्नो परिसरभित्र बाइकको प्रवेश रोकिसकेका छन्। धेरै स्कुलहरू बाइकमा कसरी बन्देज लगाउने भन्नेमा केन्द्रित भएको पाइन्छ। उता निजी स्कुलहरूको संगठन हिसान आचार संहिता बनाउने गृहकार्य गर्दैछ। पुसको पहिलो सातासम्ममा हिसानले एउटा नीति अख्तियार गरिसक्ने छ। हिसानको विद्यार्थीसँग सम्बन्धित कार्यसूचीमा बाइक नियन्त्रणमात्र होइन, पोसाक र सबारी चालक अनुमतिपत्रसँग सम्बन्धित विषय पनि छन्।

विज्ञानले अहिलेसम्म मानव मस्तिष्कको भेउ पाउन सकेको छैन। त्यसैले प्रधानमन्त्री माधवकुमार नेपालको दिमागमा के चलिरहेको छ भन्ने पूरै चाल पाउन उनकी पत्नीले पनि सक्तिननर होला। अरूको त कुरै भएन।
मानिसको दिमागको स्तर, गति र आयामबारे थाहा पाउन सम्भवतः उसका व्यवहारको विश्लेषण गर्नुपर्छ। धेरै वर्षको अथक प्रयासपछि प्रधानमन्त्री बन्ने मौका पाएका माधवकुमार नेपालका दैनिकी र व्यवहार उनी एमाले महासचिव हुँदासम्म मिडियामा कमै आउँथे। त्यसैले उनको मनस्थितिको विश्लेषण गरिरहनुपर्ने आवश्यकता रहँदैन थियो। मैले एमाले मित्रहरूबाट सुनेअनुसार महासचिव हुँदासम्म उनी जाँडरक्सी-चुरोटबिँडी नखाने, नियममा बस्ने, कार्यकर्तालाई सहयोग गर्ने, अरूले खाए-नखाए सोधखोज गर्ने, पार्टीको काममा बुताले भ्याएसम्म खुब खट्ने विवेकी र अनुशासित मानिस थिए। मलाई लाग्थ्यो - यिनी बहुआयामिक नभए पनि सरल र सहृदयी स्वभावका नेता रहेछन्।

ओखलढुंगा अभियान विफल भएपछि विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला (बीपी) सामु कसरी अघि बढ्ने भन्ने विषयमा गम्भीर प्रश्न उत्पन्न भएको थियो। असफलताले कार्यकर्तामा निराशा जन्मिएको थियो। यता पञ्चायत निर्दलीयताबाट क्रमशः सोभियत ढाँचाको एक दलीय सर्वसत्तावादतर्फ उन्मुख भइरहेको थियो। गाउँफर्क राष्ट्रिय अभियानलाई संवैधानिक मान्यता दिएर पंचायतभित्र असहमतिको अलिकति पनि सम्भावना बाँकी राखिएको थिएन। सम्पूर्ण एसियालाई आआफ्नो प्रभाव क्षेत्रमा राख्न महाशक्ति राष्ट्र अमेरिका र सोभियत संघबीच तीव्र होडबाजी चलिरहेको थियो। अफगानिस्तानमा सोभियत संघको सैन्य हस्तक्षेप, इरानबाट शाह रेजा पहलवीको पलायन, भारत र पाकिस्तानबीचको युद्धबाट बंगलादेशको उदय, पाकिस्तानमा प्रजातान्त्रिक पद्धतिबाट निर्वाचित प्रधानमन्त्रीलाई फाँसी दिइएकाले दक्षिण एसिया निकै अस्थिर हुन पुगेको थियो।